Jak budować zaufanie do szczepień ochronnych i walczyć z medycznymi fake newsami

Projekt Med Fake – duży i ważny społecznie 

W 2021 r. konsorcjum czterech uczelni w składzie: Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego (lider projektu), SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny, Warszawski Uniwersytet Medyczny oraz Akademia Leona Koźmińskiego rozpoczęło realizację projektu pt. „Budowanie zaufania do szczepień ochronnych z wykorzystaniem najnowszych narzędzi komunikacji i wpływu społecznego” – Med Fake (https://medfake.pl).

Celem projektu było podniesienie zaufania do szczepień ochronnych w Polsce poprzez opracowanie narzędzi skłaniających pacjentów/młodzież do odrzucenia nieprawdziwych twierdzeń medycznych w zakresie szczepień (medyczny fake news). Badacze zaangażowani w projekt sprawdzali, jak kształtują się mechanizmy podejmowania decyzji grup docelowych, tak aby odpowiedzieć na ich potrzeby i osiągnąć spadek liczby odmów szczepień.

Projekt był finansowany przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju w ramach Gospostrateg II. Łączna kwota dofinansowania wyniosła 14 452 346,25 PLN. Oficjalne zakończenie projektu odbyło się 31 maja 2024 r. 

Czytaj więcej: Finał ważnego projektu realizowanego przez WUM

Rola WUM w projekcie 

W ramach swoich zadań zespół WUM dokonał identyfikacji oraz charakterystyki podgrup w ramach grup docelowych projektu (zadanie 2), do których następnie zaadresowano narzędzia edukacyjne skłaniające do odrzucania medycznych fake news (zadanie 10) oraz przygotował narzędzia mające na celu optymalny model pracy personelu POZ w zakresie maksymalizacji efektywności realizacji szczepień obowiązkowych (zadanie 11). 

Zespół WUM w projekcie Med Fake
 

• Zespołem Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego kierował dr hab. Filip Raciborski.
• Nadzór merytoryczny sprawował prof. Mariusz Gujski.
• Kierownikami poszczególnych tematów w ramach realizowanych zadań była dr Aneta Tomaszewska oraz dr Paulina Mularczyk-Tomczewska.
• Zespół analityków tworzyli dr Piotr-Samel-Kowalik oraz Kamil Rakocy.
• Badaczami byli mgr Artur Białoszewski, lek. Paulina Nowicka, dr Anna Kłak, mgr Karolina Sobeczek.
• Rolę konsultantów eksperckich pełnili prof. Bolesław Samoliński oraz dr hab. Barbara Bałan.

Ponadto w realizację zadania zaangażowani byli eksperci i konsultanci zewnętrzni z wielu obszarów takich jak: epidemiologia, immunologia, medycyna rodzinna, pediatria, prawo, semiotyka, wakcynologia, zdrowie publiczne i in.

Metoda badawcza i określenie grup docelowych

Warszawski Uniwersytet Medyczny przeprowadził serię badań i analiz, które pozwoliły na stworzenie raportu prezentującego szczegółową charakterystykę grup docelowych. To do tych grup miały być następnie adresowane działania edukacyjne i komunikacyjne. 

Badania obejmowały między innymi:

• Badania ilościowe przeprowadzone na grupie 1560 osób w wieku 15-39 lat obojga płci. Wykorzystano próbę reprezentatywną o charakterze hybrydowym, łączącą elementy próby adresowej i random route. Wywiady realizowane były z respondentami face-to-face techniką CAPI. Badanie terenowe trwało w dn. 07.10.2021 – 10.11.2021. 
• Analizę BigData z wykorzystaniem danych pozyskanych z:
  - powiatowych stacji sanitarno-epidemiologicznych (roczne sprawozdania ze szczepień ochronnych za lata 2010 – 2020); 
  - Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego PZH – Państwowego Instytutu Badawczego (Baza Wiedzy w Zakresie Nierówności w Zdrowiu; 
  - Głównego Urzędu Statystycznego (Bank Danych Lokalnych); 
  - Centrum Badania Opinii Społecznej (dane w zakresie stosunku do szczepień);
  - Twitter API for Academic Research (w tym celu utworzono konto deweloperskie); 
  - Facebook - Global COVID-19 Trends and Impact Survey (niezbędne było podpisanie umowy na wykorzystanie danych pomiędzy WUM a University of Maryland). 
• Badanie ilościowe (CAWI) oraz jakościowe (60 wywiadów indywidualnych) w trzech grupach:
  a) personel medyczny,
  b) studenci kierunków medycznych oraz
  c) nauczyciele i wychowawcy.

Związek między opinią na temat szczepień a czynnikami społeczno-demograficznymi

Na podstawie przeprowadzonych badań wykazano związek między opinią na temat szczepień oraz wykonywaniem szczepień a czynnikami społeczno-demograficznymi takimi jak wiek, płeć, miejsce zamieszkania, poziom wykształcenia itp. 

Miejsce zamieszkania odgrywa istotną rolę w postrzeganiu szczepień, a w konsekwencji w podejmowaniu decyzji dotyczących szczepień. Zidentyfikowano geograficzną linię podziału względem osi północny wschód i południowy zachód, zarówno w zakresie szczepień obowiązkowych, jak i szczepień przeciw COVID-19. 

Co ważne, osoby posiadające skrajne postawy antyszczepionkowe stanowią niewielki odsetek badanej populacji. 

Większość populacji prezentuje postawy niejednoznaczne. W tej grupie znajdują się zarówno osoby częściowo przekonane jak i wątpiące, obojętne lub posiadające sprzeczne postawy wobec szczepień. Znaczna część populacji wyraża obawy związane z bezpieczeństwem szczepień dzieci, zwłaszcza w zakresie wpływu szczepień na rozwój dziecka oraz wywoływania niepożądanych odczynów poszczepiennych. 

Narzędzia edukacyjne kontra fake newsy 

Kolejnym zadaniem, za którego realizację odpowiedzialny był zespół z WUM było przygotowanie narzędzi edukacyjnych dla różnych grup odbiorców, które skłonią do odrzucenia medycznych fake newsów.

Komiksy dla dzieci i młodzieży

W ramach projektu profesjonalny scenarzysta i ilustrator komiksowy, pod redakcją naukową zespołu ekspertów Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, opracował dwa komiksy: 

1. Komiks pt. "Małgosia i Jaś w gąszczu bujd i bzdur" oparty na historii dzieci podróżujących przez las, które dokonują wyborów dotyczących zdrowia, w tym higieny, aktywności fizycznej i zdrowego odżywiania. Wykreowano w nim także pozytywny wizerunek lekarki dr Lucyny Szczepichy. Grupa docelowa to dzieci z klas I-III. Wersja drukowana zawiera kolorowanki z postaciami komiksu. Przygotowano dwie wersje językowe: polską i angielską.
2. Komiks pt. "Wigor Swada kontra siewcy nonsensów" utrzymany w konwencji opowieści o przygodach superbohatera walczącego ze złoczyńcami. Porusza tematykę dezinformacji medycznej, znaczeniu dobra wspólnego i solidarności społecznej oraz konfrontacji z własnymi lękami. Grupa docelowa to młodzież z klas V-VII. Kadr z komiksu wykorzystano do plakatu „Szczepienia Ratują Życie”. Przygotowano dwie wersje językowe: polską i angielską.

Scenariusze lekcji szkolnych

Nauczyciele szkół podstawowych, twórcy programów nauczania, przy wsparciu zespołu ekspertów z WUM, opracowali cztery scenariusze lekcji:

1. Scenariusz lekcji nauczania wczesnoszkolnego (klasy I-III) pt. "BĄDŹ ZDRÓW" – zorientowany na promowanie zdrowego trybu życia, w tym działań z zakresu profilaktyki zdrowotnej. Zajęcia zostały podzielone na 6 bloków tematycznych: zdrowie wstęp, zdrowe odżywianie, aktywność fizyczna, profilaktyka zdrowotna, higiena oraz zdrowie psychiczne. Modułowy charakter pozwala na realizację dostosowaną do możliwości i potrzeb uczniów. Do każdego modułu przygotowano karty pracy i materiały dodatkowe.
2. Scenariusz lekcji nauczania wczesnoszkolnego (klasy I-III) na bazie komiksu pt. "Małgosia i Jaś w gąszczu bujd i bzdur" – wykorzystujący jako wprowadzenie komiks w wersji papierowej lub elektronicznej (PDF wyświetlany na tablicy multimedialnej w klasie, czytany wspólnie), którego głównym celem jest utrwalenie zachowań prozdrowotnych związanych z profilaktyką chorób zakaźnych oraz rozwijanie postawy odpowiedzialności za zdrowie własne oraz innych osób. Materiał zorientowany jest na rozwijanie umiejętności krytycznego myślenia (uczniowie identyfikują nieprawdziwe informacje o zdrowiu) oraz wykorzystuje elementy rywalizacji (ostatnim elementem scenariusza jest stworzenie gry planszowej).
3. Scenariusz lekcji biologii pt. "Przepisz, zapakuj i podaj dalej! Czego chcą od nas wirusy i po co nam szczepionki?" – dla uczniów klas V-VII, którego celem głównym jest wprowadzenie uczniów w tematykę szczepień ochronnych, przy jednoczesnej realizacji założeń podstawy programowej. Materiał oparty jest na dwóch filarach: karteczkach samoprzylepnych - metaforze szybkiego przekazania informacji, ulotnej notatki oraz białku kolca wirusa SARS-CoV-2 - konkretnej treści naukowej, łączącej ze sobą wszystkie zadania.
4. Scenariusz lekcji historii pt. "Kuracja gołębiem, wybuchające żaby, czyli o racjonalności metod leczenia w czasie czarnej śmierci (XIV wiecznej i jej nawrotach w XVII wieku)" – dla uczniów klas V-VII, którego celem głównym jest wprowadzenie uczniów w tematykę epidemii dżumy i metod leczenia w średniowieczu i epoce nowożytnej. Ponadto materiał zorientowany jest na rozwój umiejętność myślenia krytycznego poprzez identyfikację racjonalnych i nieracjonalnych metod leczenia. Scenariusz jest przygotowany w konstrukcji modułowej, umożliwiając selekcję ćwiczeń i zadań.

Poradnik dla rodziców 

W wyniku pracy interdyscyplinarnego zespołu ekspertów z zakresu epidemiologii, zdrowia publicznego, immunologii oraz semiotyki opracowano poradnik dla rodziców pt. "Świat bez szczepień? Choroby, o których zapomnieliśmy dzięki szczepieniom". Uznano, że motywem przewodnim będzie przedstawienie świata bez szczepień, takim jaki on był zanim nastąpił rozwój wakcynologii. Jako grupę docelową wybrano rodziców dzieci, bez ograniczeń wiekowych.

Z założenia materiał ma stanowić kompleksowe, lecz krótkie opracowanie na temat najważniejszych chorób, przeciw którym szczepimy się od lat.

Opracowanie składa się z dwóch zasadniczych części: część pierwsza przedstawia początki immunizacji i rewolucji sanitacyjnej, część druga prezentuje wybrane choroby zakaźne z perspektywy chronologii wprowadzania szczepień populacyjnych. Przygotowano dwie wersje językowe: polską i angielską.

Wideo poradnik dla personelu medycznego

Stworzono wideo poradnik dla lekarzy na temat komunikacji z pacjentem. Wykorzystano format wideo tutorialu, który okazał się być interaktywnym i angażującym sposobem na przekazanie wiedzy wśród personelu medycznego. Opracowany poradnik obejmował między innymi takie zagadania jak: znaczenia komunikacji pomiędzy personelem medycznym a pacjentami, studium przypadku z zakresu komunikacja i budowanie relacji, praktyczne przykłady i strategie prowadzenia rozmowy. Uwzględniono również problem wykorzystania rzetelnych źródeł informacji. 
Link do video-poradnika

Walidacja materiałów edukacyjnych

Opracowane materiały edukacyjne dla dzieci i młodzieży poddane zostały walidacji. Łącznie w pilotażach wzięło udział ok. 630 uczniów oraz 20 nauczycieli z 7 szkół, w tym z 4 placówek miejskich i 3 wiejskich. Za pomocą kwestionariuszy (papierowych i online) zebrano opinię od uczniów starszych klas i od nauczycieli. 

Pilotaż poradnika został przeprowadzony w 10 placówkach Podstawowej Opieki Zdrowotnej zlokalizowanych na terenie Polski, z regionów reprezentujących wysoki i niski poziom wyszczepialności. Kontakt z rodzicem i wręczenie mu poradnika następowało w ramach wizyt szczepiennych, wizyt nagłych dziecka, bilansu zdrowia oraz wizyt patronażowych. Łącznie rozdano 636 egzemplarzy. Poradnik wręczono zarówno rodzicom, którzy szczepią swoje dzieci, jak i tym, którzy unikają szczepień. Liczba rodziców/opiekunów, która zdecydowała się podzielić opinią na temat poradnika w badaniu kwestionariuszowym online wyniosła 195.

Przeprowadzono także pilotaż online wideo poradnika dla personelu medycznego. Otrzymano wsparcie Naczelnej Izby Lekarskiej oraz Okręgowej Izby Lekarskiej w Warszawie. Udział w pilotażu wzięło 112 lekarzy i lekarek. 

Wnioski i rekomendacje ze wszystkich przeprowadzonych walidacji przedstawiono w raportach przedwdrożeniowych.

Dobre praktyki w szczepieniach – rekomendacje dla POZ

W ramach badania specjaliści z WUM przygotowali także rekomendacje dla placówek POZ w zakresie organizacji procesu szczepień ochronnych, projekt rozporządzenia Ministra Zdrowia w zakresie algorytmu finansowania szczepień ochronnych oraz wytyczne dla jednostek samorządu terytorialnego dotyczące budowania zaufania do szczepień ochronnych. 

Zespół z WUM odbył szereg wizyt studyjnych, spotkań roboczych oraz warsztatów eksperckich w placówkach POZ w całej Polsce, uwzględniając osiągany przez placówki poziom wyszczepialności. Podjęto dialog z różnymi grupami zawodowymi, które są zaangażowane w realizację szczepień ochronnych. Na tej podstawie zdiagnozowano obszary wymagające interwencji. Do każdego z obszarów zarekomendowano działania, które mają doprowadzić do wzrostu poziomu wyszczepialności osiąganego przez daną placówkę POZ. 

Rekomendacje dla jednostek samorządu terytorialnego

Jednocześnie zrealizowano cykl wizyt studyjnych z udziałem przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego, w celu określenia roli JST w budowaniu zaufania do szczepień ochronnych, a w konsekwencji poprawy wyszczepialności. Zebrane rezultaty zostały przedyskutowane podczas warsztatów eksperckich, a następnie przygotowano wytyczne dla JST w zakresie działań edukacyjnych i promocyjnych niezbędnych dla budowania zaufania do szczepień ochronnych.  

Projekt rozporządzanie Ministra Zdrowia 

Przygotowano projekt rozporządzenia Ministra Zdrowia w przedmiocie algorytmu finansowania szczepień ochronnych w POZ. Zastosowano model oparty na premiowaniu placówek POZ w zależności od osiąganego przez placówki POZ poziomu wyszczepialności. 

Podsumowanie

Osiągnięte w ramach projektu rezultaty wskazują, jak istotnym problemem zdrowia publicznego jest odchodzenie od obowiązku szczepień ochronnych. Należy budować zaufanie do szczepień ochronnych wykorzystując nowoczesne narzędzia edukacyjne oraz dostosowane do poszczególnych grup docelowych precyzyjne i kompleksowe strategie komunikacyjne. Biorąc pod uwagę ogromny wpływ internetu jako źródła wiedzy o zdrowiu, a także postępujące zjawisko dezinformacji, należy zwrócić szczególną uwagę na przekazywane w przestrzeni publicznej informacje związane ze zdrowiem. 

Podziękowania

Zespół WUM odpowiedzialny za realizację tego projektu wyraża szczere podziękowania dla wszystkich osób, które zgodziły się podzielić swoją wiedzą i doświadczeniami z codziennej pracy związanej z organizacją i funkcjonowaniem szczepień ochronnych.