Czy dorośli użytkownicy internetu w Polsce dbają o higienę cyfrową?

Powstał właśnie raport na temat higieny cyfrowej polskich internautów. Jego opracowanie było możliwe dzięki wynikom zebranym w trakcie Ogólnopolskiego Badania Higieny Cyfrowej 2022¹. 

Badanie zostało przeprowadzone przez Fundację Instytut Cyfrowego Obywatelstwa i Fundację Orange. Patronat honorowy nad badaniem objął Wydział Nauk o Zdrowiu Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Współautorką badania i narzędzia badawczego, obok Magdaleny Bigaj, Prezeski Instytutu Cyfrowego Obywatelstwa, jest dr hab. n. społ. Magdalena Woynarowska z Zakładu Zdrowia Publicznego, a w pracach nad raportem i analizą wyników uczestniczył dr hab. n. med. i n. o zdr. Mariusz Panczyk z Zakładu Edukacji i Badań w Naukach o Zdrowiu.

Dlaczego higiena cyfrowa jest ważna

Powszechny dostęp do urządzeń ekranowych i internetu, ich atrakcyjność i codzienna użyteczność spowodowały duże zmiany w stylu życia ludzi. Zaczęli oni spędzać przy nich coraz więcej czasu, szczególnie w sposób sedentarny. W krótkim czasie ludzie przenieśli dużą część swojej życiowej aktywności do świata cyfrowego, który pozwala m.in. szybciej załatwiać wiele spraw, mieć dostęp do wielu informacji, kontaktować się z innymi i budować relacje na odległość, spędzać czas na rozrywce. 

Zmiany te nasiliła pandemia COVID-19, w czasie jej trwania czas spędzany przez wiele osób przy urządzeniach ekranowych wydłużył się, tam, gdzie było to możliwe, urządzenia ekranowe stały się narzędziem pracy/uczenia się oraz komunikacji na skalę wcześniej niespotykaną. Rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych będzie dynamicznie postępował, a urządzenia ekranowe będą coraz bardziej obecne w życiu ludzi. 

Używanie urządzeń ekranowych i internetu jest powiązane z innymi zachowaniami człowieka i ma wpływ na jego funkcjonowanie, samopoczucie i zdrowie. To, jaki jest ten wpływ, zależy od wielu czynników, np. od tego, jak długo, w jakim celu, jak i kiedy używa on tych urządzeń, jakie odczuwa przy tym emocje, jakie inne zachowania podejmuje równolegle, a z jakich rezygnuje. Nadmierne i nie w pełni świadome używanie tych urządzeń wiąże się z zagrożeniami dla zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego. Może prowadzić m.in. do ograniczenia aktywności fizycznej, dolegliwości mięśniowo-szkieletowych, zaburzeń snu, zmęczenia, problemów ze wzrokiem i słuchem, pogorszenia samopoczucia psychicznego, zaburzeń koncentracji, zubożenia relacji społecznych, wypadków i urazów. Ludzie muszą wiedzieć o tych zagrożeniach i uczyć się tego, jak postępować, aby chronić swoje zdrowie.

Czym jest higiena cyfrowa

Higiena cyfrowa, zdaniem M. Bigaj i M. Woynarowskiej, to chroniące zdrowie zachowania związane z używaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych, zwłaszcza urządzeń ekranowych i internetu. Zachowań tych jest wiele i dotyczą one różnych kwestii. Z tego powodu higienę cyfrową uznano za konstrukt złożony i podjęto próbę uporządkowania zachowań będących jej przejawem. Wyróżniono cztery obszary tych zachowań (ryc. 1). 

Ogólnopolskie Badanie Higieny Cyfrowej 2022

Badanie przekrojowe zostało przeprowadzone w listopadzie 2022 r. w reprezentatywnej grupie 1067 dorosłych użytkowniczek i użytkowników internetu w Polsce. Próba badawcza odzwierciedlała strukturę społeczno-demograficzną populacji generalnej Polski pod względem wieku, płci, miejsca zamieszkania, województwa oraz poziomu wykształcenia. 

Do realizacji badania wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, z ankietyzacją techniką ankiety online – CAWI (ang. Computer‐Assisted Web Interviewing). Narzędzie badawcze stanowił Kwestionariusz Samooceny Higieny Cyfrowej opracowany przez M. Bigaj i M. Woynarowską z uwzględnieniem opinii ekspertów i internautów. Jego zastosowanie w badaniu właściwym było poprzedzone etapem konceptualizacji i operacjonalizacji pojęcia „higiena cyfrowa” oraz fazą pilotażową. 

Wyniki

Wyniki badania wskazują, że większość (64,4%) badanych dorosłych użytkowników internetu uważa, że na korzystaniu z urządzeń ekranowych spędza dużo czasu: 38,5% sądzi, że raczej dużo, a 25,9% – że zbyt dużo. Może to świadczyć o zdawaniu sobie przez nich sprawy z ich „ekranowego zanurzenia”. Jednocześnie jednak zbyt mało badanych przestrzega zasad higieny cyfrowej z pożądaną, korzystną dla zdrowia częstością, tj. „zawsze lub prawie zawsze”² . Tylko 9 spośród 39 chroniących zdrowie zachowań związanych z używaniem urządzeń ekranowych jest podejmowanych z pożądaną częstością przez około i ponad połowę badanych (od 49,8% do 67,0%). Aż 21 zachowań jest podejmowanych z tą częstością przez 25,0% badanych i mniej. Dotyczą one przede wszystkim obszaru pierwszego (Stawianie granic i kontrola w używaniu internetu i urządzeń ekranowych) oraz czwartego (Inne zalecane zachowania prozdrowotne związane z używaniem internetu i urządzeń ekranowych).

 

Wybrane wyniki badania uwzględniające odpowiedź pożądaną „zawsze lub prawie zawsze”

• 14,3% badanych kontroluje swój czas ekranowy, 21,9% ogranicza liczbę powiadomień w telefonie/komputerze, a 20,3%, wykonując czynności wymagające skupienia, usuwa telefon z zasięgu wzroku,
• 9,3% badanych unika używania urządzeń ekranowych przed snem, 18,1% – kładzenia telefonu przy lub w łóżku przed zaśnięciem,
•  20,1% badanych unika pojadania w czasie używania urządzeń ekranowych, a 25,2% spożywa posiłki bez telefonu w zasięgu wzroku,
• 9,9% badanych czyści/dezynfekuje swój telefon  co najmniej raz dziennie,
• od 12,1% do 22,8% respondentów podczas używania urządzeń ekranowych podejmuje zachowania związane z dbałością o prawidłową pozycję ciała oraz codzienną aktywnością fizyczną.

Niedostatki w zakresie higieny cyfrowej mogą niekorzystnie wpływać na funkcjonowanie osobiste i zawodowe dorosłych, ich samopoczucie i zdrowie. Dorośli, którzy nie przestrzegają zasad higieny cyfrowej, dostarczają dzieciom i młodzieży niewłaściwych wzorów zachowań w tym obszarze. Dlatego pilnie potrzebne są działania edukacyjne dla zwiększenia higieny cyfrowej dorosłych. 

Higiena cyfrowa jest obecnie pożądanym nowym elementem prozdrowotnego stylu życia. Należy tłumaczyć ludziom, że niewłaściwe korzystanie z urządzeń ekranowych i internetu może być „nowym” czynnikiem ryzyka dla ich zdrowia teraz i w przyszłości oraz edukować ludzi w zakresie higieny cyfrowej, wskazując, jak należy postępować, dlaczego należy tak robić, jakie mogą wiązać się z tym korzyści dla nich samych i ich otoczenia, zwłaszcza dzieci i młodzieży. Należy ich zachęcać do wdrażania zasad higieny cyfrowej do codziennego życia, bo aby one odniosły skutek, nie wystarczy o nich tylko wiedzieć, trzeba je praktykować. Edukacja ta powinna stać się nowym ważnym obszarem edukacji zdrowotnej prowadzonej w wielu miejscach: w domu, placówkach oświatowych, miejscach pracy i w mediach. 

Test higieny cyfrowej 

Kwestionariusz Samooceny Higieny Cyfrowej, zwany Testem Higieny Cyfrowej, jest dostępny nieodpłatnie na stronie cyfroweobywatelstwo.pl Wszyscy nim zainteresowani mogą z niego skorzystać. Test ten zawiera stwierdzenia opisujące wybrane chroniące zdrowie – pozytywne, pożądane – zachowania związane z używaniem urządzeń ekranowych i internetu. Pozwala on dokonać samooceny swoich zachowań w obszarze higieny cyfrowej, a także zdobyć/zwiększyć o niej wiedzę. Test jest prosty, jego wypełnienie nie zajmuje dużo czasu.

Test może być przydatny:

• osobom zainteresowanym własną higieną cyfrową i jej zwiększeniem. Dokonanie autodiagnozy swoich zachowań w zakresie higieny cyfrowej może być okazją do refleksji, samopoznania, stać się punktem wyjścia do wprowadzania zmian własnych zachowań w kierunku prozdrowotnym.
• osobom zajmującym się – formalnie czy nieformalnie – edukacją w zakresie higieny cyfrowej. Samoocena higieny cyfrowej może być wykorzystana do diagnozy zachowań odbiorców działań edukacyjnych i być punktem wyjścia do poszukiwania sposobów poprawy tych zachowań w kierunku prozdrowotnym. Wyniki samooceny mogą być wykorzystane w planowaniu i ewaluacji działań edukacyjnych.

Ograniczenia badania

Badanie jest reprezentatywne dla populacji dorosłych mieszkanek i mieszkańców Polski, którzy korzystają z urządzeń ekranowych z dostępem do internetu. Świadomie zdecydowano się wyłączyć z badania osoby nieużywające urządzeń ekranowych, ponieważ w związku z tym nie dotyczą ich zachowania związane z ich używaniem. Kategorie odpowiedzi użyte w Teście Higieny Cyfrowej („zawsze lub prawie zawsze”, „często”, „czasem”, „nigdy lub prawie nigdy”) mają charakter subiektywny, dlatego wyniki badania należy traktować szacunkowo. 

Instytut Cyfrowego Obywatelstwa wraz z badaczami z Wydziału Nauk o Zdrowiu WUM będzie prowadził dalsze prace naukowe nad rozwojem Kwestionariusza Samooceny Higieny Cyfrowej jako narzędzia pomiaru, m.in. nad oceną jego trafności (w tym trafności treściowej i kryterialnej), stabilności (ocena test-retest) i jednowymiarowości podskal (wymiarów).

Raport z wynikami badania i rekomendacjami oraz narzędzie badawcze, zwane Testem Higieny Cyfrowej, są dostępne na stronie internetowej cyfroweobywatelstwo.pl

Przypisy:

¹ Bigaj, M. (red.), Woynarowska, M. (red.), Ciesiołkiewicz, K., Klimowicz, M., Panczyk, M. (2023). Higiena cyfrowa dorosłych użytkowniczek i użytkowników internetu w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Newsline → www.higienacyfrowa.pl

Autorki badania i narzędzia badawczego: M. Bigaj (Instytut Cyfrowego Obywatelstwa), M. Woynarowska (Zakład Zdrowia Publicznego, WUM).

² Uznano, że odpowiedzi „często”, a zwłaszcza „czasem” i „nigdy lub prawie nigdy” oznaczają zbyt rzadkie podejmowanie tych zachowań, co może być niekorzystne dla zdrowia.

Redakcja: Biuro Komunikacji i Promocji Uczelni

Fot. Michał Teperek; Biuro Komunikacji i Promocji Uczelni, WUM